سه پرسش

سه سئوالی که باید قبل از به زبان آوردن آنچه در ذهن دارید، از خودتان بپرسید

صداقت، خوب است؛ آزار رساندن به دیگران، بد. پس چه موقع باید سخن گفت؟

من مخالف دروغ گفتن هستم؛ مخالف دروغگویی در مورد سوابق کاری، دروغگویی برای کوبیدن مخالف یا دروغگویی برای پنهان کردن اشتباهات افراد. مخالف روزنامه‌نگارهایی هستم که از خودشان داستان سرهم می‌کنند چون اهل رشوه هستند یا تنبلی مانع می‌شود به دنبال کشف حقیقت باشند. من مخالف دروغ گفتن با هدف آزار دیگران، بدنام کردن و سیاه‌نمایی مذهب یا کارهای افراد با دادن اطلاعات غلط یا گوشه و کنایه زدن هستم. من مخالف احمق‌هایی هستم که هولوکاست را انکار می‌کنند و مخالف مردمی هستم که رشته‌شان محیط زیست و  تربیت کودکان است و بعد راه می‌افتند و می‌گویند گرمایش جهانی وجود ندارد، یا کودکانی که توسط زوج‌های همجنس پرورش می‌یابند نسبت به کودکانی که توسط زوج‌های غیر‌همجنس بزرگ می‌شوند، سلامت روانی کمتری دارند ( چون اولی واقعیت دارد و دومی نه).

اما. دروغ‌های کوچکی هم وجود دارد که وندی گمبل دانشمند رفتارشناسی دانشگاه آریزونا آن را دروغ نوع‌دوستانه می‌نامد، یعنی دروغ گفتن برای حمایت کردن از کسی یا کمک به وی. و در کنار آن نوع دیگری دروغ نه‌چندان بد هم وجود دارد، یعنی دروغ برای خود افزایی^[1] برای پرهیز از شرمنده شدن یا تنبیه، نه به قصد آزار دیگران. امانوئل کانت[2] یا سیسیلا بوک[3]  که هر دو نظریاتی در مورد دروغ دارند معتقدند هر نوع دروغی اجتماع را فاسد می‌کند، زیرا به این معناست که فرد با بقیه همان طور رفتار نکرده (یعنی بدون نیرنگ) که دوست دارد با وی رفتار شود. از طرفی کانت آدمی بود که عقیده داشت اگر قاتلی به خانه‌تان آمد و از شما پرسید خواهرتان کجاست، باید به وی حقیقت را بگویید و بدین ترتیب خادم یک فضیلت اخلاقی بالاتر یعنی حقیقت باشید. چه خوب که امانوئل کانت همسایه‌ام نیست! اما به نظر می‌رسد سیسیلا بوک گزینه خوبی برای همسایگی باشد! هم خوش ذوق است و با اینکه اخلاق‌گرای سختگیری است اما به مسائل عملی معقولانه توجه می‌کند (و نوشته هایش در مورد خطر سرگرمی‌های خشونت بار برای کودکان باعث می‌شود که آدم در افکارش تجدید نظر کند و به کودکانش اجازه تماشای هیچ  برنامه‌ای به غیر از نشنال ولوت (National Velvet) و باب اسفنجی (SpongeBob Square Pants) را ندهد).^[4] سیسلا بوک – بر خلاف اغلب زنانی که می‌شناسم – حتی در برابر دروغ‌های مصلحت‌آمیز هم کوتاه نمی‌آید.

من مخالف دروغ‌های مصلحت‌آمیز نیستم. زنی من را بزرگ کرده که یکسره می‌گفت: «وای خیلی دوست دارم این کار رو انجام بدم» در حالیکه دوست نداشت، یا می‌گفت: «وای، نمی‌تونم اینکار رو بکنم» در حالی که می‌توانست. مادرم سرماخوردگی، پنجر شدن ماشین، سردردهای ناگهانی و مریضی بچه‌ها را سرعت‌گیرهایی لازم و ضروری در مسیر اخلاق به‌حساب می‌آورد که سر و سامان دادن به زندگی اجتماعی را امکان‌پذیر می‌کنند (و اکنون متأسفم که بگویم خود من هم از آنها استفاده می‌کنم). پدرم از آن دست مرد‌هایی بود که عادت داشت حقیقت را  توی صورت آدم بکوبد (جملاتی مثل «آره، این لباس چاق نشونت میده» ، «نه، اصلاً برام مهم نیست» یا «نه، درست متوجه شدی، تو یه احمقی») و البته این کار را نه بر‌اساس اصول اخلاقی متعالی‌اش بلکه به این خاطر انجام می‌داد که این طرز برخورد را در خور خودش می‌دید ولی نزاکت و حفظ ظاهر را نه. پدرم دوستان زیادی نداشت اما مردم به‌خاطر شهرتش در رک‌گویی نظرش را درباره مسائل حرفه‌ای می‌خواستند. ظاهراً من بین میل پدرم برای گفتن حقیقت و تمایل مادرم به اینکه احساسات دیگرات را جریحه دار نکند، گیر کرده‌ام و این گاهی باعث شده زبانم بند بیاید. و باز همین مسئله باعث شده که یکی از بزرگترین تحسین‌کنندگان «جودی گارلند»[5] باشم، آن هم نه فقط به خاطر استعداد بی‌نظیرش، بلکه به این خاطر که بعد از اینکه یکی از دوستانش را می‌بیند که در یک تئاتر بسیار افتضاح نقش بازی می‌کند، ظاهراً در حالی که لبخندی به لب دارد به اتاق رختکن می‌رود و بدون اینکه حتی به مصلحت‌آمیزترین دروغی متوسل شود می‌گوید: «عزیزم، تو چطوری می‌تونی هر شب و هر شب این کار رو بکنی؟»

به نظر من هر اسمی که روی این رفتار بگذاریم، از جمله: کمابیش حقیقت، دروغ مصلحت‌آمیز یا چیزهایی که بهتر است نگفته بماند، باز هم می‌توانیم به تأسی از بودایی‌ها خط سیری کاملاً روشن و انسانی را در آنها پیدا کنیم، ولو اینکه با اصول اخلاقی کانتی‌ها مطابقت نداشته نباشد (و البته یادمان نرود که کانت وقتی قاتلی در خانه‌مان را می‌زند، به کمک‌مان نمی‌آِید). اصل اخلاقی مذکور می‌گوید قبل از اینکه چیزی بگویی از خودت بپرس: آیا گفتنش شادی‌بخش است؟ آیا حقیقت دارد؟ آیا مفید است؟

من بودایی‌مسلک نیستم. حتی تأکید کردن بر این جمله هم برایم ناخوشایند است. درست مثل این می‌ماند که بگویم «من یک مانکن درجه یک نیستم»، و تلویحاً این نکته را بگویم که گرچه شاید شما به‌خاطر شباهت‌های واضح من با یک مانکن درجه یک، من را با یکی از آنها اشتباه بگیرید، ولی می‌خواهم شما بدانید که من مانکن درجه یک نیستم. من مطمئناً همانقدر از بودایی بودن فاصله دارم که از یک مانکن درجه یک بودن. اما وقتی حرفی به گوشم بخورد، خوبی و بدی‌اش را تشخیص می‌دهم. البته  اولین باری که این حرف به گوشم خورد، به ذهنم نرسید که فکر خوبی است، بلکه با خودم گفتم: «وای خدا، یعنی از این به بعد باید دهانم را ببندم و اصلاً حرف نزنم». اما با فکر کردن در مورد اینکه این ایده برای افرادی که در فعالیت‌های روان درمانی خود با آنها برخورد می‌کردم چه توصیه خوبی می‌تواند باشد، توانستم به ارزشش پی ببرم. به این مسئله فکر کردم که این توصیه برای خواهرم هم مناسب است و خوشبختانه خیلی دیر نشده بود و توانستم به مادرم هم توصیه‌اش کنم. دست آخر، به گمانم وقتی که یکی از دوستانم پرسید که آیا به نظر من شوهرش به وی خیانت می‌کند (که من چنین فکری می‌کردم و معلوم شد که درست بود)، یا شاید وقتی یکی دیگر از دوستانم پرسید که آیا به نظر من او بهترین گزینه برای فلان شغل هست یا نه (به نظر من او بهترین نبود ولی به هر حال توانست آن را شغل به‌دست بیاورد و من هم از این بابت خوشحال شدم)، شروع کردم به اینکه اظهار نظر‌هایم را بر اساس آن سه هدف بیان کنم. من این سه هدف را به صورت اهدافی می‌دانم که در یک سرزمین خالی و صحرامانند از دور کورسو می‌زنند؛ و نظراتم را شبیه لشکری آشفته و شکست‌خورده می‌دانم، حقایق ‌شادی‌بخش و احتمالاً لازم و ضروری در جلوی سپاه هستند و ظاهر آراسته‌ای دارند، سپس حقایق غیر‌شادی‌بخش که سعی می‌کنند ظاهر خود را بهتر از چیزی که هستند نشان دهند و  پرچم‌های اخلاق را در دست دارند؛ و نهایتاً نظرات شادی‌بخش که احتمالاً وجودشان لازم است اما مطلقاً حقیقت ندارند عقبه سپاه را تشکیل می‌دهند (جملاتی مثل: «آره عزیزم، فکر کنم اگر هر روز تمرین کنی می‌تونی بهترین ترمپت‌نواز بین هم سن و سال‌هات بشی») و امیدوار‌کننده و شایان توجه هستند.

این سه اصل تاکنون بارها مرا نجات داده اند و همچنین گفتن برخی جملات را کاملاً ناممکن کرده‌اند. البته با توجه به اینکه مایلم آن کسی که هستم باقی بمانم و به روش خودم زندگی کنم تصمیم گرفتم که تنها به سمت دو تای آنها نشانه بروم که حتی در این صورت نیز باز مفید فایده‌اند.

حقیقت صرف حتی نمی‌تواند به هدف اول دست پیدا کند (مثل اینکه زنی به مردی بگوید: «اگر من و تو آخرین زن و مرد بر روی کره زمین بودیم، نسل بشر منقرض می‌شد»[6]). به این معنا که من مجبورم گوشه چشمی به شادی‌بخش بودن جملاتم هم داشته باشم و بعد مطمئن شوم که مفید یا درست هم هستند و اینکه تنها هندوانه زیر بغل کسی نمی‌دهم (اصلاً فکرش را هم نمی‌کردم که تو انقدر مهربان و خوش‌برخورد باشی، آقای نازنین!) تا خود‌شیرینی کرده باشم یا خودم را بهتر جلوه بدهم. باید همیشه یادم باشد که فریبکاری یک امر ناگزیر و اجتناب‌ناپذیر نیست، مگر اینکه کسی بخواهد واقعاً مثل شرکت‌کننده‌های مسابقه‌های تلویزیونی Reality Show زندگی‌اش را بگذراند[7]، که در این صورت، اصلاً شادی‌بخش بودن یا حقیقت داشتن حرف‌هایش برایش چه فرقی دارد؟ حتی خود مفید بودن هم نیاز به قدری تفکر بیشتر دارد (یعنی اینکه بپرسیم: برای چه کسی مفید است؟).

مارک تواین در «زوال هنر دروغ‌گویی» می‌گوید: «حقیقت زیان‌آفرین هیچ مزیتی بر دروغ زیان‌بار ندارد. هیچ کدام را نباید بر زبان آورد.» بیاید کمتر کانت‌مسلک باشیم و بیشتر به تواین بچسبیم و امور مطلقاً مفید را در جایگاه نخست و شادی‌بخشی را در مقام دوم قرار بدهیم و اجازه بدهیم حقیقت، در جایگاه آبرومند سوم قرار بگیرد.